بحث نفوذ اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و نظامی موضوعی جدیدی نیست اما از چنان اهمیت بالایی برخوردار است که باید توجه مسئولان و رسانه‌ها به طورِ مستمر به آن معطوف باشد تا با فرهنگ‌سازی صحیح و آگاهی بخشی درست به مردم، خطر نفوذ شناسانده شود
پایگاه تحلیلی خبری البرزبان : بحث نفوذ اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و نظامی موضوعی جدیدی نیست اما از چنان اهمیت بالایی برخوردار است که باید توجه مسئولان و رسانه‌ها به طورِ مستمر به آن معطوف باشد تا با فرهنگ‌سازی صحیح و آگاهی بخشی درست به مردم، خطر نفوذ شناسانده شود. از طرفی توافق 1+5 و برجام سبب شد این موضوع دیگر بار با توجه به بیانات مقام معظم رهبری در خصوص خلف وعده‌های متعدد آمریکا و غیر قابل اعتماد بودن آن، به سطحی حساس‌تر برسد و لزوم آگاه‌سازی هرچه بیشتر و دقیق‌تر مردم ایران از خطر نفوذ، احساس شود. با چند تن از خبرنگاران و فعالان رسانه‌ای استان البرز در خصوص خلف وعده‌های متعدد آمریکا و میزان اهمیت نفوذ در حوزه‌های مختلف، گفت و گو کردیم که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید.
امیرتوحید فاضل:
نباید به موضوع خطر نفوذ، نگاهی سطحی داشته باشیم
امیر توحید فاضل در خصوص بحث نفوذ و سابقه‌ی آن در کشور، بیان کرد: مقام معظم رهبری بارها نسبت به خطر نفوذ دشمنان هشدارهای جدی داده اند که برای رفع دغدغه‌های معظم‌له و جلوگیری از نفوذ دشمن در ابتدا باید به طور دقیق و صحیح این خطر و تبعات آن را بشناسیم.
وی افزود: در نخستین گام باید بدانیم که خطر نفوذ یک موضوع جدید نیست و نباید اینگونه به جامعه تلقین کنیم که رهنمودهای حضرت آقا تنها محدود و مربوط به تلاش آمریکا و سران کاخ سفید برای نفوذ از طریق برجام و پس از اجرای برجام است. بلکه پروژه‌ی نفوذ مشخصات کلان‌تری دارد که مهمترین مشخصه‌اش این است که محدود به زمان و مکان خاصی به ویژه برجام و پس از برجام نیست.
این روزنامه‌نگار با استناد به مطالب درج شده در سفرنامه‌های تعدادی از جهانگردان اروپایی درباره ایران و همچنین خاطرات رجال سیاسی گفت: به عنوان نمونه ژان شاردن در سفرنامه خود که مربوط به دوره صفویه و زمان تاجگذاری شاه سلیمان صفویه است، از تلاش خارجی‌ها برای نفوذ به داخل ایران سخن می‌گوید. این خارجی‌ها یک و یا چند کشور نیستند، بلکه تعداد زیادی از دولت‌ها و کشورها، از حکام وقت فرانسه گرفته تا اورنگ‌زیب پادشاه هند چنین سودایی را در سر می‌پروراندند. لذا تلاش برای نفوذ در حوزه‌های مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و ... در ایران از قرن‌ها قبل وجود داشته و در آینده نیز تکرار خواهد شد. بنابراین اگر نفوذ را محدود به زمان خاصی بدانیم، مطمئنا به بی‌راهه رفته و اشتباه محاسباتی مرتکب می‌شویم و نتیجه‌ی درستی نیز نخواهیم گرفت.
تداوم انقلاب فرهنگی ایران را از خطر نفوذ نجات می‌دهد
فاضل خاطرنشان کرد: البته نمی‌توان منکر این شد که از اواسط قرن بیستم به بعد به ویژه در دوران جنگ سرد، تلاش قدرت‌ها برای افزایش حوزه نفوذ خود در جهان بیشتر شده و این تلاش‌ها با شدت بیشتری ادامه دارد.
وی در پاسخ به این پرسش که چرا قدرت‌ها به دنبال نفوذ در دیگر کشورها هستند، گفت: اساتید و محققان علوم سیاسی و روابط بین‌الملل بر این باورند که پس از جنگ جهانی دوم، قدرت‌های استراتژیک (قدرت‌هایی که دارای حوزه نفوذ گسترده هستند) با هم درگیری نظامی مستقیم و رودرو نداشته‌اند. لذا از این تاریخ به بعد تنها شاهد جنگ نظامی میان قدرت‌های استراتژیک با قدرت‌های تاکتیکی (قدرت‌هایی که نفوذ آنها محدود به حوزه سرزمینی خودشان است) مانند جنگ آمریکا – ویتنام، روسیه – افغانستان، ایران – عراق و آمریکا با عراق و افغانستان و یا جنگ قدرت‌های تاکتیکی با هم مانند جنگ عراق – کویت بودیم.
مدیر مسئول تابناک البرز ادامه داد: به همین دلیل است که حکومت‌ها و نظام‌های مختلف تلاش دارند تا حوزه نفوذشان را از محدوده جغرافیایی خود گسترده‌تر کرده و از این طریق امنیت سرزمینی خود را افزایش دهند.
فاضل با تاکید بر اینکه تمام کشورهای دارای قدرت سعی در گسترده ساختن حوزه‌ی نفوذ خود دارند، بیان کرد: در این صورت است که امنیت مرزهای آنها افزایش یافته و می‌توانند اهداف بلندپروازانه‌تری را دنبال کنند.
وی در پاسخ به این پرسش که اگر نفوذ را به بخش‌های کلی مانند نفوذ سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و ... تقسیم‌بندی کنیم، هدف قدرت‌های بزرگ بیشتر نفوذ در کدام حوزه است، گفت: در حال حاضر استراتژی قدرت‌های جهانی تسلط کامل و بی‌چون و چرا بر تمام امورات دیگر کشورها به ویژه نظام‌های مستقل است. لذا نمی‌توان گفت که آنها خود را محدود به یک حوزه خاص و مثلا سیاسی و یا اقتصادی می‌کنند. به عنوان نمونه کشوری مانند چین تلاش می‌کند که از طریق اقتصادی، سیاست‌های خود را به دیگران تحمیل کند.
وی افزود: در مورد کشورمان، غربی‌ها به خوبی دریافتند که با جنگ نظامی و رودرو نمی‌توانند به هدفشان دست‌پیدا کنند، چرا که تجربه دفاع مقدس را دارند. همچنین در دوران تحریم‌ها نیز تلاش کردند تا از طریق فشار اقتصادی ایران را وادار به تسلیم کنند. اما دیدند که علیرغم سختی‌های زیادی که به مردم و نظام تحمیل گردید، به هدف خود نرسیدند. به همین دلیل توطئه‌های خود را بار دیگر در حوزه نفوذ فرهنگی متمرکز کردند و همانطور که مقام معظم رهبری فرمودند، تهاجم فرهنگی شدید و همه جانبه‌ای را علیه ایران تدارک دیده‌اند.
فاضل اظهار داشت: با این اوصاف نباید گمان کرد که هر کدام از حوزه‌های نفوذ سیاسی، اقتصادی، فرهنگی یا نظامی بر دیگری مقدم است. بلکه با توجه به شرایط، قدرت‌ها راهکاری متفاوتی را در نظر می‌گیرند. البته باید باز هم باید بگویم که تمرکز بر نفوذ فرهنگی به این معنی نیست که حوزه‌های دیگر را کنار گذاشته‌اند.
وی یادآور شد: البته برخی تصور می‌کنند که فقط غربی‌ها و در راس همه آنها سران کاخ سفید به دنبال نفوذ در دیگر کشورها هستند. به هیچ وجه اینگونه نیست. همه قدرت‌ها بسته به میزان توانایی و ظرفیتی که دارند، به دنبال گسترش حوزه نفوذ خود هستند. اما هدف‌ها با هم تفاوت دارد. مگر در صدر اسلام شاهد نفوذ اسلام به خارج از سرزمین وحی نبودیم؟ اسلام همچنان در حال گسترده‌تر کردن حوزه نفوذ خود از شرق تا غرب عالم است. اسلام به قلب ملت‌ها راه می‌یابد و قدرت‌های زورگو به دنبال تسلط بر منابع ملت‌ها و غارت آن هستند. همچنین جمهوری اسلامی ایران حوزه نفوذ گسترده‌ای از افغانستان و عراق و لبنان و سوریه و یمن گرفته تا آمریکای جنوبی و شمال اروپا مانند بوسنی دارد. اما ایران بر خلاف قدرت‌های زورگو به دنبال تسلط بر منابع دیگر کشورها نیست و هدف ما در کنار تامین امنیت مرزها خود، حمایت از ملت‌های مستقل است.
وی در پاسخ به پرسش دیگری مبنی بر اینکه برای مقابله با نفوذ دشمن باید چه راهکاری را در پیش بگیریم؟ گفت: همانطور که پیش‌تر تاکید کردم، مسئله‌ی نفوذ مبحث بسیار مهمی است که ابتدا باید ابعاد آن را به خوبی شناخته و خود را آماده مقابله کنیم.
مدیر مسئول تابناک البرز افزود: معتقدم که پاشنه آشیل ما این است که موضوع مهم و کلانی مانند "تهدید نفوذ دشمن" را نباید دست‌مایه‌ای برای غلبه بر مخالفان داخلی خود قرار دهیم و سطح آن را به جزیی‌ترین درگیری‌های سیاسی داخلی تنزل دهیم. "نفوذ" موضوعی سطحی و کوچک نیست که در حد اتفاقات و درگیری‌های حزبی و جناحی آن را کوچک بشماریم.
فاضل ادامه داد: به عنوان نمونه در روزهای اخیر برخی می‌گفتند که دشمن به دنبال نفوذ است و به همین دلیل باید در انتخابات مجلس به فلان کاندیدا رای دهیم تا دشمن نفوذ نکند! حتی عده‌ای پا را فراتر گذاشته و گفتند که دشمن در سطوح مختلف نظام ما و حتی در مجلس و دولت نفوذ کرده است! این چه تحلیلی است که ما از شرایط داریم و چرا حاضر می‌شویم برای منافع جناحی و شخصی، پایه‌های اقتدار کشور را سست نشان دهیم؟ آیا کسانی که چنین حرف‌هایی را مطرح می‌کنند، به معنی و عواقب و تبعات آن فکر کرده‌اند؟ آیا این افتخار است که بگوییم دشمن مثلا در مجلس و دولت و وزارتخانه‌های ما نفوذ کرده و در آنجا آدم دارد؟ با شنیدن این حرف‌ها، رسانه‌های معاند خوشحال نمی‌َشوند و یا مردم عادی نمی‌گویند که پس دستگاه‌های اطلاعاتی و ضد جاسوسی کجا هستند؟ اینگونه به مردم امید می‌دهیم؟
وی در خصوصِ نقشِ رسانه‌ها در جلوگیری از نفوذ گفت: آگاهی‌بخشی و افزایش بصیرت مردم مهمترین وظیفه‌ای است که در شرایط کنونی بر عهده رسانه‌های داخلی قرار دارد. به طور قطع جامعه‌ای که آگاه و با بصیرت بوده و دشمن و توطئه آن را به خوبی درک کرده و نقاط ضعف و قوت خود را می‌شناسد، در برابر بسیاری از تهدیدها مصون می‌ماند. لذا رسانه‌ها باید هوشیار بوده و چند گام جلوتر از مردم حرکت کرده و جامعه را از شرایط حساس داخلی و خارجی آگاه کنند.
فاضل در پایان بیان کرد: متاسفانه باز هم عده‌ای در این حوزه موضوعات را سطحی کرده و بیش از آنکه به دنبال رسیدن به نقطه مطلوب باشند، برای درگیری‌های داخلی از آن استفاده می‌کنند. اینکه به طور کامل رسانه‌ها و خبرنگاران را "عوامل نفوذی" ، "پیاده نظام دشمن" و "مزدور" بدانیم و هرگونه انتقادی را نشانه خیانت تصور کنیم، نه تنها به مقابله با نفوذ کمکی نخواهد کرد، بلکه ما را به اشتباه می‌اندازد.
زهرا کورانی:
با تقویت سبک زندگی ایرانی اسلامی می‌توان از نفوذ فرهنگی جلوگیری کرد
زهرا کورانی با بیان اینکه رفتار آمریکا بارها نشان داده که کشورِ قابلِ اعتمادی نیست، بیان کرد: آمریکا هیچ‌گاه به تعهداتِ خود عمل نکرده و نمونه‌هایش را می‌توان در جریان آزادکردن گروگانگیران لانه‌ی جاسوسی و اتفاقی که در طبس افتاد یا کودتای 28 مرداد به خاطر آورد. کشورِ آمریکا به دنبال این است که با ترفندهای مختلف، از طریق حوزه‌های فرهنگی، سیاسی در حوزه‌ی اقتصادی در ایران صاحب نفوذ شود. چرا که می‌داند ایران از ظرفیت‌هایی برخوردار است که می‌تواند وضعیتِ آمریکا را دگرگون کند. به همین دلیل از جنبه‌های مختلف و با درخواست‌ها و پیشنهاداتِ گوناگون سعی دارد به نفوذی که مد نظر دارد، برسد.
این خبرنگار و فعال رسانه‌ای البرز با اشاره به کودتای 28 مرداد و بیانیه‌ی الجزایر گفت: بخشی از مفاد بیانیه‌ی 1+5 در بیانیه‌ی الجزایر هم موجود است که امریکا سه تعهد به ایران داده بود و ایران قرار بود گروگان‌ها را آزاد کند اما به هیچ‌کدام از تعهداتِ خود عمل نکرد. اکنون نیز با این که قول داده اند که این بار متعهد بمانند اما حرف‌های اوباما، رئیس جمهور آمریکا نشان می‌دهد که آمریکا تغییری نکرده است. با این حال تیم مذاکره کننده این بار روشی متفاوت داشته است و امیدواریم آمریکا خلف وعده نکند.
تداوم انقلاب فرهنگی ایران را از خطر نفوذ نجات می‌دهد
کورانی با بیان اینکه بسیاری از تحریم‌ها به دورانِ پیش از انقلاب بازمی‌گردد، گفت: از این موارد می‌توان به سرمایه‌های بلوکه شده آن زمان اشاره کرد که قرار بود سرمایه‌های شاه بازگردد اما این کار صورت نگرفت. این بار هم ممکن است تحریم‌ها را به طورِ کامل لغو نکند بلکه فقط تحریم را از شرکت‌ها بردارد و باز هم تنها به بخشی از تعهداتش عمل کند. در کل آمریکا کشوری نیست که بتوان به آن اعتماد کرد.
وی ادامه داد: آمریکا کشوری باهوش است که از تمامِ حوزه‌ها برای نفوذ و تضعیف کشورها بهره می‌برد. ترویج فرهنگ غلط غربی نیز یکی از مصادیق این نفوذ فرهنگی است. در فیلم‌ها، سریال‌ها و ... ترویج مدهای پوشش، نوع خوراک که در کشور باب شده است، همه و همه مصداق نفوذ فرهنگی است که تأثیرِ بلند مدت بر کشور ما خواهد داشت. هنگامِ جنگ ایران و عراق، رئیس جمهور وقت آمریکا گفته بود که از هیچ کمکی برای شکست ایران و کمک به عراق دریغ نمی‌کنیم و این نشان از دشمنی دیرینه‌ی این کشور با ایران دارد که آن را بیش از پیش غیر قابل اعتماد می‌کند.
کورانی نقشِ رسانه‌ها را در عینِ گستردگی و مهم بودن، کافی نمی‌داند و می‌گوید: من فراتر از نقشِ رسانه‌ها نظرم را بیان می‌کنم. درست است که رسانه، قطبِ بزرگی برای جلوگیری از نفوذ است، اما به تنهایی نمی‌تواند در زمینه‌ی فرهنگ‌سازی عمل کند. به طورِ مثال اگر در وزارت آموزش و پرورش تصمیم گرفته شود که استکبار ستیزی و تعلقات مردم به کشور و انقلاب در قالبِ کتب درسی از همان مقطع ابتدایی به دانش‌آموزان آموزش داده شود، فرهنگ اصیل ایرانی در ذهن آنان نهادینه می‌شود و زمانی که دختر و پسر جوان از درس فارغ التحصیل می‌شوند، قطعا نگاهی متفاوت خواهند داشت و این کاری است که آمریکا انجام می‌دهد و شخصیت‌های بد را در سریال و فیلم و برنامه‌ی کودک و نوجوان طوری نشان می‌دهد که با دیدنِ چهره‌اش یادِ ایرانیان بیافتند و گمان کنند همه‌ی ایرانی‌ها تروریست هستند. در این راستا ما هم باید کتاب‌هایی برای استکبار ستیزی به دروس ابتدایی اضافه کنیم.
وی در پایانِ سخنانش، رسانه را عنصری مهم در آگاه‌سازی مردم دانست و گفت: رهبر معظم انقلاب اسلامی بارها به سبک زندگی ایرانی اسلامی تاکید کرده‌اند. فراموش شدن قرمه‌سبزی، دیزی، نان سنتی از سفره‌های ایرانی، دور شدن از سبک زندگی ایرانی اسلامی است. چرا که شاید در ظاهر کم‌اهمیت باشند اما کم کم ممکن است زبان فارسی را نیز از یابد ببریم. دشمنان سعی می‌کنند کوچک‌ترین رفتارهای ما را آهسته آهسته، تغییر دهند و در این میان رسانه و به ویژه صدا و سیما باید به طورِ غیر مستقیم فرهنگ اصیل ایرانی و بومی کشور را به مردم بشناساند و مردم را آگاه کند چرا که در این صورت آمریکا کمترین تأثیر را بر ما خواهد داشت.
مهدی عسگری:
ایران از زمانِ تحریم، پیشرفتِ علمی بالایی داشته است
مهدی عسگری با اشاره به رویه‌ی تاریخیِ ایالتِ متحده‌ی آمریکا گفت: رویکردِ این کشور تا کنون نسبت به کشورهای دیگری که به نوعی با آنان شریک بوده، خلفِ وعده را نشان داده است. به طورِ مثال می‌توان به وفادار نبود به تعهدات در دولتِ مصدق اشاره کرد که با کودتا این دولت را زمینگیر کرد و ثابت کرد که قابلِ اعتماد نیست. پس از کودتای 28 مرداد، در سال‌های بعد نیز نسبت به دست‌نشانده‌ی خودشان، شاهِ ملعون، خلفِ وعده‌های متعدد داشتند. پس از انقلاب نیز با کشورِ ما همیشه درگیر بودند و از هر منفذی برای ضربه‌زدن به کشور استفاده می‌کردند.
تداوم انقلاب فرهنگی ایران را از خطر نفوذ نجات می‌دهد
وی ادامه داد: آمریکا در وعده‌هایی که گاه به کشورِ ما یا باقی کشورها داده است، نشان داده که به صورتِ مقطعی خواسته مشکلات را حل کند و از نفوذ بهره ببرد تا به مقاصدِ خود دست یابد و خلفِ وعده کند. مثلا در موضوعِ کوبا، آمریکا نسبت به وعده‌ها و تعهداتش بی‌اعتمادی از خود نشان داد یا در مورد وعده‌های آمریکا به مردمِ افغانستان که برای از بین بُردن گروهک طالبان یا دیگر وعده‌هایی که به مردم عراق داد تا رفاه را برایشان رقم بزند که نتوانست آنها را محقق کند.
عسگری افزود: اکنون اگر وضعیت را بررسی کنید خواهید دید که پس از توافقِ 1+5 دقیقا 48 ساعت بعد یک فکت شیت توسطِ آمریکا منتشر شد که خلفِ وعده و مباحثِ جدیدی را نشان می‌داد. رهبر معظم انقلاب اسلامی بارها در موضوع برجام هشدار داده اند که آمریکا با توجه به سابقه‌ی تاریخی خود هرگز قابلِ اعتماد نیست. اگر می‌خواهیم در موضوعِ برجام موفق باشیم باید با جدیت به فرمایشات رهبر بپردازیم. باز هم رجوع می‌کنم به صحبت‌های مقام معظم رهبری که در سال‌های تحریم، پیشرفت‌های بسیار خوبی داشتیم و اگر کشورمان را با کشورهای دیگر مقایسه کنیم، بحث دانش‌بنیان بودن در حوزه‌های مختلف اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی به چشم می‌خورد.
عسگری با بیان اینکه دانش‌بنیان بودن، معیاری برای تعیینِ میزانِ پیشرفتِ کشورهاست، افزود: پیشرفتِ علمی ایران در زمانِ تحریم بسیار زیاد بوده است. طی سال‌های تحریم ایستادگی کردیم و مردم روی پای خودشان ایستادند و رشد علمی خوبی برای کشور رقم خورد. همین رشدِ علمی هم سبب شد، در حوزه‌های دفاعی، رشدِ فزاینده‌ای داشته باشیم و در مبحثِ دفاعی شاید بتوان گفت جزء کشورهای تراز اول جهان هستیم و حرفی برای گفتن داریم.
وی با تأکید بر اینکه به منظورِ رشدِ اقتصادی باید تولیدات داخلی را افزایش داد، اظهار کرد: اقتصاد مقاومتی سبب شد، ایران روی پای خودش بایستد و نشان دهد که استعمارگری کشوری مانندِ آمریکا را نمی‌پذیرد. اقتصاد مقاومتی از این منظر حائزِ اهمیت است که اگر در آینده هم آمریکا خلفِ وعده کند، ما متضرر نخواهیم شد. این راهبردِ عالی که توسط رهبر بیان شد باید بیشتر موردِ توجهِ مسئولان کشور قرار گیرد که متاسفانه آن‌طور که باید و شاید جدی گرفته نشد.
عسگری مبنای انقلابِ اسلامی را انقلابِ فرهنگی بیان کرد و گفت: مبنای فرهنگی انقلاب اسلامی بسیار مهم است. این انقلاب فرهنگی بود که منتج به جمهوری اسلامی شد. باید به در حوزه‌ی نفوذ فرهنگی به این مقوله توجه کنیم که ما ریشه‌ای فرهگی داریم و باید این موضوع را با علم روز تثبیت کنیم و به آن بال و پر دهیم و به تمامِ حوزه‌های فرهنگی تعمیم، که بتوانیم از نفوذ و تهاجم فرهنگی جلوگیری کنیم. این امر نیز مستلزم این است که مسئولان ما به این پیشینه‌ی غنی فرهنگ انقلابی اعتقاد داشته باشند چرا که تنها تداوم انقلاب فرهنگی می‌تواند ما را از خطر نفوذ نجات دهد. راهِ حلِ بسیاری از مشکلاتِ ما مباحثِ فرهنگی است.
وی در ادامه به نفوذِ سیاسی پرداخت و گفت: متاسفانه هنوز به این درجه از خودباوری نرسیده‌ایم که اگر کشورهای ابرقدرت جهان با ما سرِ میز مذاکره نشسته‌اند، دلیلی جز پایداری و مقاومتِ ما نداشته است. تهدید دیگر جوابگو نیست و باید خودمان را باور داشته باشیم و بدانیم کشورهای 1+5 ناچار به مذاکره با ما هستند؛ اما در عین حال نباید ساده‌انگارانه به موضوع نگاه کرد. باید سعی کنیم در موضوعاتِ دیگر، آنان سیاست‌های داخلی ما را بپذیرند. به عنوان مثال موضوع حقوق بشر. بزرگترین استعمارگر جهان خود دم از حقوق بشر می‌زند و آن را به بدترین شکل پایمال می‌کند و منتظر یک منفذ در حوزه‌ی سیاسی است که در خصوصِ موضوعاتی این‌چنینی دخالت کند.
عسگری نقشِ رسانه‌ها را بسیار تاثیرگذار دانست و گفت: رسانه‌های مکتوب و دیجیتال در موضوع برجام در حوزه‌های مختلف بسیار خوب عمل کردند و مردم را به این نتیجه رساندند که آمریکا قابلِ اعتماد نیست. به این معنی که اگر برجام را پذیرفتیم و مردم خوشحال هستند، در کنارِ آن به این سطح از آگاهی رسیده‌اند که خطرات و منافذ نفوذ برجام را بدانند و خطر را حس کنند. رسانه‌ها به ویژه صدا و سیما در این حوزه می‌تواند بسیار نقش‌آفرین باشد و اجازه‌ی صحبت به منتقدان داده شود چرا که طبق فرمایش رهبر، باید حرفِ منتقدان را شنید تا منافذ پیدا شود. رسانه‌ی ملی در موضوع برجام انصافا خوب عمل کرده است و قطعا در موضوعات پسا برجام هم بسیار موثر خواهد بود. دولتمردان نیز باید صداهای مخالف را بپذیرند و با منتقدان تقابل نداشته باشند. اجازه دهند رسانه‌ها خطر نفوذپذیری و تهاجم را در حوزه‌های مختلف به مردم بشناسانند.
