گذر میدان کهنه، گذرخان، شاه حمزه، جدا، عشقعلی و... از معدود گذرهایی هستند که امروز در قم از لحاظ کالبدی به جا مانده و کارکرد خود را نیز در طول زمان حفظ کرده‌اند.
به گزارش تابناک قم، ظل آفتاب ظهر وقتی در میان محله‌های قدیمی حرکت می‌کنی، دلپذیر‌ترین اتفاق پناه بردن به فضای مسقف یک گذر است. گذرهایی که با خنکی سایه و امنیتشان، یادآور روزهای گذشته شهر قم هستند. روزهایی که قم را می‌شد «شهر گذر‌ها» نامید؛ اما امروز از آن گذرهای تاریخی اندکی به جا مانده که آن هم در غبار بی‌توجهی‌ها فرو رفته است.
گذر‌ها در داخل محله، حالتی شبیه به سوپرمارکت‌های امروز را داشتند که تقریبا همه احتیاج‌های مردم را برطرف می‌کردند. گذر‌ها از چند طاق ضربی تشکیل می‌شدند که خیابان را مسقف می‌کرد و معمولا مغازه‌های نانوایی، بقالی، تره‌بار، قصابی و گاهی کبابی وجود داشت به طوری که همه نیازهای اصلی و ضروری اهالی محل را فراهم می‌کرد و دیگر نیازی به طی مسافت برای خرید مایحتاج خود به میدان اصلی یا بازار شهر نبود.
گذر میدان کهنه، گذرخان، شاه حمزه، جدا، عشقعلی و... از معدود گذرهایی هستند که امروز در قم از لحاظ کالبدی به جا مانده و کارکرد خود را نیز در طول زمان حفظ کرده‌اند.
پژوهشگر تاریخ قم از وجود بخش‌های دیگر در شهر شبیه به گذر در کتاب‌های تاریخی صحبت می‌کند که نامش را سَواتی ذکر کرده‌اند. سواتی‌ها در کتاب فارسی قمی نوشته علی اشرف صادقی این‌گونه تعریف شده است: «در کوچه‌های قدیم بخشی از کوچه که روی آن پوشیده بود و معمولا اتاقی روی آن ساخته بودند. این کلمه از کلمه «ساباط» عربی به معنای دالان و راهروی پوشیده گرفته شده است.»
«سیدمحسن محسنی» می‌گوید: تفاوت سواتی با گذر ظاهرا در اندازه است که کوچک‌تر از آن است و در زیر سواتی به طور عموم دکان وجود ندارد. به نظر سواتی حالت زینتی یا آنچه امروزه مبلمان شهری می‌گوییم هم داشته اما کارکرد اصلی آن ایجاد سایه در مناطق کویری و گرمسیر و احتمال دارد محافظت از بارش بوده است. به هر حال یکی از سازه‌های ارزشی است که هنوز هم می‌توان در معماری امروز تعریف و اجرا کرد.
اگر از قدیمی‌های قم پرسیده شود از نمونه‌های سواتی به یک مورد در نزدیکی خانه یزدان‌پناه اشاره می‌کنند که ۱۵ سال پیش تخریب شد.
محسنی می‌افزاید: نمونه دیگر در چهارراه اصلی محله سلطان‌محمد شریف بود که یک دکه کوچک برای فروش سنگک و بُلبُلی از خوراک‌های محبوب قمی‌ها در قدیم داشت.
وی اظهار می‌کند: یکی دیگر از سواتی‌ها هم بر راهرویی در محله عربستان نزدیک تَکیه یزدی‌ها کنار منزل تاریخی علیشاهی بود که هردو حدود ۱۰ سال پیش تخریب شد و ۲ مورد دیگر در محله لب چال هنوز وجود دارد.
به گفته این قم‌پژوه گذر‌ها هم بزرگ‌تر بوده‌اند و هم مغازه‌هایی برای تأمین مایحتاج مردم در خود داشتند.
گذر‌ها؛ شاخصه شهر ایرانی
محسنی با اشاره به این‌که گذر‌ها یکی از شاخصه‌های شهر ایرانی به‌ویژه در مناطق کویری و گرمسیری است اضافه می‌کند: گذر‌ها به طور عموم چند مغازه دارند اما گذرهای تک‌مغازه‌ای هم وجود دارد که نمونه‌ای از آن در گذشته در محله باغ پنبه وجود داشت.
محسنی با اشاره به این‌که مغازه‌هایی که در زیر گذر وجود داشت بیشتر بقالی یا عطاری بود می‌گوید: در گذرهای چند مغازه‌ای، نانوایی، قصابی، سبزی‌فروشی، میوه‌فروشی، قهوه‌خانه، حمام، حلوایی و دیگر مغازه‌ها حتی مسجد و تکیه هم وجود داشت.
وی اضافه می‌کند: طاق این گذر‌ها به صورت گنبدی یا آنچه قمی‌های قدیمی می‌گویند «چشمه‌ای» بود. اگر گذر طولانی بود طاق میانی بزرگ‌تر و بلند‌تر بود. اما در گذرهای کوچک، طاق‌ها اندازه یکسان داشتند.
این پژوهشگر تاریخ قم با اشاره به این‌که گذر‌ها در تابستانِ گرم و خشن، هوای فوق‌العاده مطبوعی داشتند، بیان می‌کند: در گذر‌ها جریان باد گرم به هوای خنک تبدیل می‌شد. همچنین در فصل‌های سرما گذر‌ها از بارش برف و باران مصون بود و پناهگاهی برای مردم محل و خریداران از گزند باران و برف و سرما هم بودند.
گذر‌ها محل اجتماع بزرگان و ریش‌سفیدان
محسنی با اشاره به این‌که از نظر اجتماعی گذر محلی برای اجتماع محلی و مطلع شدن مردم محل از احوال یکدیگر هم بود، می‌گوید: همچنین گذر پاتوقی برای بزرگ یا پهلوان یا ریش سفید و حتی آنچه قمی‌های قدیم می‌گفتند پاتوقِ آق سَقَّلِ یا همان کنجکاوِ محله هم بود.
به گفته محسنی، گذر‌ها محل تفریح، درددل کردن، حل اختلاف، معامله، همکاری برای جشن‌ها و عزاداری‌های دینی و معمولی هم بود. گذر‌ها نقش پررنگی در «هویت‌بخشیِ» ساکنان محل و طبعا جلوگیری از بسیاری از مفاسد و جرائم داشت چراکه برخلاف قهوه‌خانه که این خصوصیات را هم داشت، جمع شدن در زیر گذر لزوما هزینه‌ای مالی برای کسی ایجاد نمی‌کرد.
وی با اشاره به این‌که این سازه پُر ارزش در چند دهه اخیر در سراسر ایران از جمله قم با بی‌مهری گسترده و حتی با خشونت غیرموجه روبه‌رو شده است، افزود: گذر از سازه‌های «دوران گذشته» محسوب نمی‌شود و این سازه را باید از ارزش‌های بی‌نظیر و بی‌بدیل معماری ایرانی به شمار آورد که می‌تواند در معماری و شهرسازی امروز هم کاربرد داشته باشد.
به نظر می‌رسد معماری و شهرسازی امروز دچار یک بیماری مهلک به نام بی‌توجهی به میراث گذشته شده است. اگر نگاهی به امتیاز‌ها و ویژگی‌های معماری و شهرسازی گذشته داشته باشیم، همسازی با اقلیم و همنوایی با فرهنگ را از مهم‌ترین این امتیاز‌ها خواهیم دانست. موضوعی که در روزگار امروز و با تأثیر گرفتن برخی ازمردم و مهندسان از الگوهای معماری غربی به فراموشی سپرده شده است.
منبع: همشهری
