مجموعه‌ی ربع رشیدی تبریز، با تاریخی 700 ساله، به عنوان شهری دانشگاهی، قدمت علم در تبریز را نشان می‌دهد، گفته می‌شود بیش از ۱۰ هزار دانشجو از سرتاسر جهان در این دانشگاه کسب علم می‌کردند، این شهر دانشگاهی همهی آنچه که برای یک شهر دانشگاهی لازم بود را داشت و به تمام زبان‌های زندهی دنیا در آن تدریس میشد.
بهروز خاماچی در کتاب "شهر من تبریز" می‌نویسد: «در خیابان عباسی در محله قدیمی باغمیشه و نزدیکی دامنه‌های عینالی بقایای چندین برج و قلعه و خرابه‌های یک عمارت کهن تاریخی به چشم می‌خورد که به قلعه ربع رشیدی معروف است. این مکان روزگاری بزرگترین دانشگاه ایران و خاورمیانه بود که بیش از ۷۰۰ سال از عمر آن می‌گذرد به طوری که حتی قلعه رشیدی یا ربع رشیدی را شهرستان رشیدی می‌نامیدند.
خواجه رشیدالدین فضل الله وزیر سلطان محمود غازان در محله بیلانکی باغمیشه تبریز عمارات زیبا بنا کرد که بعدا به نام خواجه رشید به "ربع رشیدی" معروف شد. این شخص دانشمند در رشته‌ی تاریخ، سیاست، داروسازی و نجوم و استاد روزگار بود. وی در نامه‌ای به فرزندش خواجه سعدالدین، ضمن توصیف ربع رشیدی، می‌نویسد:
"...ربع رشیدی که در زمان مفارقت و اوان مباعدت آن فرزند عزیز طرح انداخته و تهیه وسایل و اسباب آن سخت بودیم، اکنون به میامن قدوم علماء و یمن همت فضلا به اتمام پیوسته، بیست و چهار کاروانسرای رفیع که چون قصر خورنق منیع است... هزار و پانصد دکان...و سی هزار خانه دلکش در آن بنا نمودیم و حمامات خوش هوا و بساتین باصفا و حوانیت و طواحین (آسیاب) و کارخانه‌های شعربافی و کاغذ سازی و دارالضرب و رنگ خانه و غیره احداث و انشا رفته و از هر شهری تغری و جماعتی آورده و در ربع مسکون ساکن گردانیدیم ...
خواجه سپس اشاره می‌کند که ۲۰۰ قاری از کوفه و بصره و اوسط و شام آورده شده‌اند که دائما مسئول تلاوت کلام الله مجید به نوبت باشند و ۴۰۰ فقیه و محدث برگزیده از کشورهای مختلف مامور تدریسند و هزار طالب علم از آنان تعلیم و حدیث می‌گیرند، ۵۰ پزشک حاذق و استاد از هند و مصر و چین و شام و روم و یونان استخدام شده‌اند که هر روز در دارالشفاء مشغول طبابت‌اند و در پیش هر یک، ده تن طالب علم مستعد مشغول فراگرفتن فنی پزشکی هستند. چشم پزشکان، جراحان و شکسته بندان در نزدیکی باغ رشید آباد و دیگر صاحبان صنایع و علوم در کوی‌های دیگر جا گرفته‌اند و هر یک متناسب با فضل و هنر خود وظیفه و حقوقی دریافت می‌دارند...»
بر همین اساس به خوبی معلوم می‌شود که ربع رشیدی به اصطلاح امروزی شهر علمی و دانشگاهی بوده و بزرگترین علمای عصر از کشورهای مشرق در آن گرد آمده بودند. کتابخانه عظیمی داشت و خیلی از گیاهان در باغ‌های نمونه‌ی آن مورد آزمایش قرار می‌گرفت و در موارد علمی مختلف بحث و فصل به عمل می‌آمد. دولت خواجه رشیدالدین فضل‌الله نیز ناپایدار بود و در سال ۷۱۸ هجری قمری در زمان سلطان ابوسعید بهادرخان به وسیله تاج‌الدین علیشاه جیلانی به قتل رسید و تمام ملک و املاکش به یغما رفت و به مرور زمان جز سنگ و خاک چیزی از آن دانشگاه بزرگ باقی نماند.
چهار برج و یک پشته خاک و سنگ، باقیمانده‌ی ربع رشیدی نیستند، بلکه پایه‌های برج‌های قلعه هستند که در سال ۱۰۲۰ هجری قمری به امر شاه عباس اول با تخریب عمارت باشکوه شام غازان، بقایای ربع رشیدی، قلعه و سرای‌ها و مساجد رومیان ( عثمانی‌ها) و قبور شعرا و عرفا و امرای بزرگ مدفون در مقبره‌الشعرای سرخاب و دمشقیه و ولیانکوه آن‌ها را بنا کرده‌اند تا در مقابل حملات عثمانی و دفع دشمنان به کار رود، زیرا ربع رشیدی را مناسب قلعه یافته بودند. از سال ۱۳۸۱ تلاش موفقی در مورد اختصاص این مکان سابق علمیبه یک دانشگاه بزرگ و جامع تبریز آغاز شده و مقامات استان چون استانداری، شهرداری و دانشگاه تبریز و اداره کل ارشاد و سازمان میراث فرهنگی در این خصوص به نتیجه مطلوبی رسیده‌اند.
به گزارش ایسنا، بنایی که امروزه از آن به عنوان ربع رشیدی یاد می‌شود، در دوران صفویه احداث شده است و تا قبل از کاوش‌های سال گذشته، هنوز نشانهای از معماری دورهی ایلخانی که این شهر دانشگاهی یادگار آن است، پیدا نشده بود؛ انتشار خبر مشارکت موسسه باستان شناسی آلمان در کاوش‌های باستان شناسی مجموعه تاریخی ربع رشیدی در سال ۹۵ خبر امید بخشی بود که امید احیای مجدد این شهر دانشگاهی را در دل دوستداران تاریخ ایران و آذربایجان، زنده کرد.
با وجود گذشت ۱۸ سال از زمزمه‌هایی که در خصوص احیای دوباره‌ی این شهر وجود داشت، هنوز خبری از تبدیل دوباره‌ی مجموعه‌ی ربع رشیدی به دانشگاه نبوده و اداره کل میراث فرهنگی آذربایجان شرقی به کمک آلمانی‌ها سعی در دست یافتن به نتایج جدید و انجام کاوش در این منطقه دارد، پس از امضای تفاهم نامه چهارجانبه بین اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی آذربایجان شرقی، شهرداری تبریز، دانشگاه هنر اسلامی و موسسه باستان‌شناسی آلمان، فصل سوم کاوش‌ها در شهر دانشگاهی تاریخی ربع رشیدی تبریز، سال گذشته توسط کاوشگران ایرانی و بین‌المللی آغاز شد، اما ویروس تاجدار پای آلمانی‌ها را هم از این مجموعه برید.
سرپرست هیات کاوش مجموعه‌ی تاریخی شهر دانشگاهی ربع رشیدی، سال گذشته با اشاره به نتایج فصل سوم کاوش‌های باستان شناسی و پژوهش‌های حفاظتی و مرمتی مجموعه ربع رشیدی از کشف سازه‌ای بزرگ با مساحت حدود ۳۶۰۰ متر مربع که بازمانده‌های کاشی کاری قرن هشتم هجری قمری است، خبر داده بود، بر همین اساس سومین فصل از کاوش‌های باستان‌شناختی، مطالعات مرمتی و نقشه برداری ژئوفیزیکی در راستای ادامه روند عملیاتی شدن پروتکل بین‌المللی ربع رشیدی با همکاری دانشگاه هنر اسلامی تبریز و موسسه باستان شناسی آلمان آغاز شد؛ با شش ترانشه کاوش، بقایای معماری مدفون لایه های قرون هشتم تا دهم هجری قمری پدیدار شده است.
به گفتهی بهرام آجورلو، کشف سه مرحله معماری دیوار و نیز شواهد فعالیت‌های صنعتی و نیز داده‌های درخت گاهشناسی از دیگر دستاوردهای فصل سوم بوده و این پروژه تحت نظارت مدیریت پایگاه پژوهشی ملی مجموعه میراث فرهنگی ربع رشیدی و با مجوز پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری در حال انجام بوده و هیاتی متشکل از باستان شناسان، باستان سنجان و مرمتگرانی از پایگاه پژوهشی ملی ربع رشیدی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز، مؤسسه باستان‌شناسی آلمان و همچنین کارشناسانی از دانشگاه «اوتو فریدریش» شهر بامبرگ، موزه لوور پاریس و دانشگاه هنر اصفهان به ادامه مطالعات مرمتی و مقاوم سازی سازه‌های تاریخی ربع رشیدی و برداشت‌های ژئوفیزیکی مشغول بودند.
پس از پاندمی کووید۱۹ در جهان، ویروس کرونا کاوش‌های تاریخی را هم تحت تاثیر قرار داد و مطالعات باستان شناسی در مجموعه‌ی ربع رشیدی را متوقف کرد. معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی با تشریح آخرین روند کاووش‌های باستانی در شهر دانشگاهی ربع رشیدی با اشاره به اقدامات انجام شده توسط آلمانی‌ها در این مجموعه طی سه فصل، به ایسنا می‌گوید: اولین دوره نقشه‌برداری ژئوفیزیک یا فتوگرامتری در فصل سوم انجام و لایه‌های تاریخی در این مجموعه مشخص شدند، به طوریکه الان از اتفاقاتی که در آن محل روی داده، مطلع هستیم.
علیرضا قوچی با اشاره به تاثیر پاندمی کووید۱۹ در روند پروژه‌ی باستان شناسی مجموعه‌ی تاریخی شهر دانشگاهی ربع رشید، می‌افزاید: کارهای پژوهشی، باستان شناسی و حفاظت بعد از مرمت تا فصل سوم به خوبی پیش رفت، اما متاسفانه شیوع بیماری منحوس کرونا باعث شد تا فصل چهارم متوقف شد، برای استقرار دوباره‌ی تیم آلمانی و تداوم کاووش‌ها منتظر از بین رفتن این بیماری هستیم.
وی با بیان اینکه ایجاد نمایشگاه کاشی و سرامیک و دفتر پایگاه در مجموعه‌ی ربع رشیدی با جدیت پیگیری می‌شود، از تملک بیش از دو هتکار از ۱۸ هکتار اراضی این مجموعه و ایجاد مسیر گردشگری با استفاده از تراورس‌های چوبی بر روی خاک بدون تاثیر بر روی لایه‌های زیرین، خبر داد و می‌گوید: پروژه‌ی ربع رشیدی، یکی از پروژه‌های موثر در حوزه‌ی میراث فرهنگی از نظر مرمتی و اجرایی است که به صورت مسمتر پیش میرود، به تازگی دیوار محوطه‌ی این مجموعه با مشارکت شهرداری در حال احداث و ساخت بوده و مرمت‌ها نیز با ادامهی مطالعات و پژوهش‌ها ادامه دارد.
وی متذکر شد: هر امکاناتی که برای یک شهر دانشگاهی قابل تصور است، در این این مجموعه وجود داشته و حتی حدس‌هایی هم در مود وجود رصدخانه، ابوابالبر، حمام و کبوتر خانه نیز در آن وجود دارد، قسمت‌هایی از برج‌های نگهبانی و باروها در آن مشخص بوده و مجموعه کاملی از یک شهر دانشگاهی بوده و برای احیای آن نیازمند ارادهی جمعی و ملی هستیم.
معاون مدیرکل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آذربایجان شرقی، ثبت ملی مجموعه‌ی تاریخی ربع رشیدی تبریز در پایگاه ملی طی سال گذشته را اولین گام برای تحقق ارادهی ملی به منظور احیای این مجموعه‌ی تاریخی عنوان کرد و از هزینه کرد ۳۷ میلیارد تومانی از سال ۹۶ تا کنون در زمینه تملک، کاوش‌های باستان‌شناسی و مرمت مجموعه تاریخی ربع رشیدی تبریز، خبر داده و می‌گوید: طی سال‌های مذکور با پیگیری‌های اداره کل بیش از ۲۱ میلیارد تومان در خصوص تملک زمین‌های دارای معارض در عرصه ربع رشیدی انجام شده که در نوع خود بی‌نظیر است.
به گفته ی قوچی، عملیات ساماندهی ربع رشیدی از سال ۱۳۸۲ آغاز شده و تاکنون ادامه دارد، ساماندهی این مجموعه تاریخی طی دهه گذشته آغاز و مراحل اولیه کاوش‌های باستان‌شناسی نیز طی سال‌های ۸۴ تا ۸۶ انجام شد، در این راستا در سال‌های اخیر به منظور بهره‌مندی از تجربیات بین‌المللی در باستانشناسیهای این مجموعه، عملیات کاوش توسط موسسه بین‌المللی باستان‌شناسی آلمان به‌صورت منسجم و تخصصی انجام می‌شود.
بر اساس این گزارش، مجموعه تاریخی شهرک دانشگاهی ربع رشیدی در سال ۱۳۵۴ شمسی با شماره ۹۴۳ در فهرست آثار ملی کشورمان به ثبت رسیده است؛ همچنین وقف نامه «ربع رشیدی» یکی از معدود آثار ایرانی ثبت شده در فهرست میراث یونسکو است.